آموزش مجازی، تجربه ای نوین
ضربه سهمگین کرونا بر پیکر نحیف دانشگاه‌های ایران که پیش از پاندمی نیز دچار چالش‌هایی بود ، برافکندن طرحی نو از هویت و زیست دانشگاهی را اجتناب‌ناپذیر کرده است. با در نظر گرفتن پیامد های اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی همه گیری این ویروس در ارکان زندگی مردم جهان ، یکی از کارکردهای ملی که به شدت از بحران کنونی اثر پذیرفته است آموزش است . از آغاز تعطیلی مدارس و دانشگاهها برای کمک به حذف این بیماری، دغدغه تدوین و اجرای برنامه های تحصیلی برای تداوم آموزش ها در منزل و در شرایط قرنطینه خانگی به بزرگترین چالش نظام های آموزشی یعنی هم آموزش و پرورش و هم آموزش عالی تبدیل شد. کرونا علاوه بر تعطیلی کلاس‌های درس حضوری و قطع ارتباط مستقیم استاد و دانشجو و محافل و نشست‌های مرسوم، فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی را تعطیل کرد و جامعه‌پذیری دانشگاهی از کارویژه های دانشگاه خارج شد.
در مجالی که کرونا پیش‌روی دانشگاهیان اعم از اساتید و دانشجویان و کارکنان قرار داد، برخی از استادان و دانشجویان خلاق و بااستعداد، از فضای سایبری استفاده احسن را برده و تدریس خلاقانه را با لحاظ مؤلفه‌های مهارتی و پداگوژیک( روش های تعلیم) و تربیتی و اخلاقی در این میدان سیال تعریف و اجرایی کردند. تولید محتواهای علمی و فرهنگی جدید و استفاده از منابع و محتواهای دانشگاه‌های معتبر جهان نیز در فهرست منابع آموزشی و پژوهشی آنها قرار گرفت. در این دو سال، هرچند کتابخانه‌ها کم‌رونق شد اما کتابخانه‌های دیجیتال بسیاری نمایان شد که خوانندگان خود را از سرزمین‌های متعدد انتخاب کرد. هوش مصنوعی در رشته‌های فنی و مهندسی طرق جدیدی از فعالیت غیرحضوری از کار و تمرین در کارگاه‌ها را به نمایش گذاشت و اپ های متعدد شیوه‌هایی برای پیوند دانش و علم و دانشگاه با جامعه و صنعت ارائه دادند. کارکنان دانشگاهها نیز از این فضا برای تنظیم و مصالحه کار و زندگی استفاده مناسب بردند؛ هرچند در این مقوله و مقولات قبل، راه نرفته همچنان بسیار است.(همایش آموزش عالی در کرونا، موسسه مطالعات فرهنگی اجتماعی وزارت علوم ،آذر1400 )
آموزش الکترونیکی در طول سال‌های اخیر به‌عنوان یکی از کاربرد‌های مهم فناوری اطلاعات و ارتباطات در جهان مطرح بوده و شیرازه آن بر استفاده از بستر‌های الکترونیکی و کامپیوتری استوار است. آموزش مجازی ، به هر نوع دوره و آموزشی اطلاق می شود که به شکلی غیر از روشهای سنتی چهره به چهره انجام می شود. در این شیوه آموزش ، فراگیر دروس را به صورت بر خط دریافت کرده و در طول سال تحصیلی، هر زمانی که بخواهد با گذر واژه ای که توسط سازمان به وی داده می شود، می تواند وارد کلاس شده و مطالب را دریافت کند. در آموزش مجازی، مدرس می تواند با ارائه فایل، صدا و تصویر، مباحث آموزشی مورد نظر را با فراگیران در میان بگذارد. در بیانیه جهانی آموزش عالی در اجلاس جهانی یونسکو ، پاریس سال ۱۹۹۸ ، آمده است : " مؤسسات آموزش عالی باید نخستین نهادهایی باشند که از مزیت‌ها و امکانات بالقوه فناوری اطلاعات و ارتباطات بهره‌مند می‌شوند، در این راستا باید به ایجاد محیط‌های نوین آموزشی برای هماهنگی با عصر اطلاعات و تبیین نظام‌های مجازی بپردازند." (فرج الهی و همکاران،1399)
این درحالی است که غالباً تصمیم های استراتژیک جدیدی برای تغییری که ضامن موفقیت باشد به خوبی شکل نگرفته است و به نظر می‌رسد که «مجازی شدن» موضوعی مدرن و خیالی تلقی شده است. بنابراین بسیاری از دانشگاهها فاقد برنامه‌ریزی استراتژیک واضحی در ایجاد زیرساخت‌های ضروری هستند.
روشن است که در چنین شرایطی، فرایند آماده‌سازی فراگیران (کودکان، نوجوانان و جوانان) دشوارتر و پیچیده‌تر می‌شود، چراکه ماهیت یادگیرنده، تجارب آموزشی، یادگیری، تدریس و ارزیابی بازده و تمام عوامل و مؤلفه‌های آموزش الکترونیکی تغییر کرده است.
آموزش الکترونیکی LMS ترجمه واژه (E-learning) است و با انواع نام‌های آموزش الکترونیکی (E-education) یا دانشگاه مجازی (Virtual University) یا آموزش مجازی (Virtual Learning) نیز شناخته می‌شود. جهان در اواخر دهه ۹۰ جذب تحولی عظیم در نظام آموزشی به نام یادگیری الکترونیکی شد. این تحول به دلیل برخورداری از امکانات وسیع فنّاوری روز و فارغ بودن از محدودیت‌های زمان و مکان راه‌حل خوبی برای بسیاری از مشکلات آموزش سنتی است.
مزایا و معایب آموزش مجازی:
از مزایای آموزش مجازی می توان به سهولت دسترسی به منابع مختلف ، کاربرد آسان از سوی دانشجویان و استادان، امکان ضبط فعالیتها و ارائه پشتیبانی منعطف برای معلمانی که نیاز نیست در زمان و مکان ثابتی دانشجویان را حمایت یا با آنها ارتباط برقرار کنند و توان بالقوه برای شیوه‌های جدید در یادگیری و تدریس مثل یادگیری فعال اشاره کرد.
از دیگر مزایای کلاس‌های آنلاین و مجازی می‌توان به کاهش هزینه و اتلاف وقت آموزشی، جهانی بودن یاد گیری الکترونیک به دلیل استفاده در بستر اینترنت ، به روز رسانی اطلاعات با سرعت بالا و در دسترس بودن آموزش الکترونیکی بطور 24 ساعته، تأکید بر کیفیت آموزش و برنامه‌ریزی اصولی، بالا بردن سطح علمی جامعه، افزایش فرصت پرداختن به تحقیق برای استادان، بالا بردن سطح علمی جامعه و وارد نشدن صدمه به کیفیت محیط زیست اشاره کرد.
از معایب کلاس‌های مجازی می‌توان دوری از ارتباطات جمعی را نام برد که این موضوع با گسترش کاربرد ویدئوکنفرانس‌ها و آموزشهای جمعی و روشهای آموزشی گروهی مبتنی بر وب تا حد زیادی برطرف شده است. یکی دیگر از معایبی که برای آموزشهای از راه دور از جمله آموزش الکترونیکی بر شمرده می‌شود، عدم ارتباط چهره به چهره است که البته با پیشرفت تکنولوژی، این مسئله نیز تا حدی زیادی برطرف شده است. وابستگی بیش از حد به تکنولوژی یکی دیگر از معایب سیستم آموزشی آنلاین است و باید توجه داشت که هر روش آموزشی متکی بر عناصر خاص خود است و با توجه به نوع و سطح تکنولوژی‌های امروزی، این وابستگی در ذات آموزش مجازی وجود دارد و روز به روز نیز تشدید می‌شود.
در حالی که به نظر می‌آید آموزش اینترنتی مانند بقیه ابزارهای یادگیری برای هر کسی در دسترس باشد، در واقع این چنین نیست. به عنوان مثال، همه افراد به اینترنت دائمی و رایانه دسترسی ندارند مانند کسانی که در مناطق روستایی و دور دست زندگی می کنند و یا توان مالی لازم برای تهیه ابزارهای دسترسی به آموزش مجازی را ندارند ، برخی ممکن است تمام تکنولوژی‌های لازم را داشته باشند، اما رغبتی به استفاده از آن نشان ندهند. برای مثال، دانشجویان مسن‌تر ممکن است به سختی بتوانند تمام تکنولوژی‌های جدید را مدیریت و استفاده کنند. با این وجود، ارائه آموزشهای مناسب می‌تواند این مشکل را حل کند.
برای برخی، سازماندهی خود و انگیزه داشتن در این روش سخت است. توانایی تنظیم سرعت یادگیری و یادگیری خودسازمانده برای برخی چالش بزرگی است، در حالی که برخی از افراد در خودسازماندهی خوب هستند، برخی از آنها نمی‌توانند بدون داشتن یک مهلت مشخص از طرف معلم تکالیف خود را انجام دهند. برخی نیز می‌توانند این کار را انجام دهند، اما در عین حال داشتن مهلت مشخص باعث می‌شود کار را بهتر انجام دهند، زیرا انگیزه آنها را بیشتر می‌کند. البته آزمون آنلاین نیز راه‌حل خوبی برای این افراد است. آزمون آنلاین می‌تواند با فیلتر‌های دقیق زمان پاسخ‌دهی همراه باشد و این مشکل را برطرف کند. به هر حال ارزیابی دوره آموزش آنلاین و آزمون آنلاین نیز یکی از مراحل کار با این نوع سیستم‌های آموزش از راه دور است.
برای برخی از دانشجویان دانشگاه علاوه بر یادگیری، مکان مهمی است برای برقراری روابط اجتماعی و یافتن دوستان جدید که معمولا از این قبیل روابط چیز‌های بیشتری یاد می‌گیرند. با آموزش الکترونیکی، این جنبه به سختی قابل دستیابی است و همچنین بازخورد نیز یکی از بزرگترین عامل‌های پیشرفت دانشجویان است، دانشجویان تنها زمانی که نقص و ضعف خود را می‌دانند، می‌توانند خود را بهبود دهند.
بحث مهم دیگری که در آموزش مجازی خصوصا در دوران کرونا باید به آن توجه داشت ، بحث نگرانی و استرس و آسیب های روانی و ذهنی است که دانشجویان را تهدید می کند. به منظور کاستن از احتمال بروز این خطر ، لازم است برنامه کلاس غیر حضوری، نحوه شرکت و میزان مشارکت دانشجویان در کلاس، و بویژه تکالیف و انتظارات اساتید از دانشجویان به نحوی تنظیم شود که ضمن تحقق هدف درس ، به پیشگیری از آسیب دیدگی ذهنی و روانی کمک شود. روشهای زیادی برای مدیریت استرس وجود دارد که برخی از آنها عبارتند از: مثبت نگری، جایگزینی خود گویی های مثبت با منفی، تقویت سبک زندگی سالم، دعا و توجه به امور معنوی، تقویت شبکه های ارتباطی و اجتماعی و استفاده از فنون ساده آرامش بخشی .
تجربه آموزش مجازی در دوران فاصله گذاری اجتماعی هنوز تکمیل و ارزیابی نشده ولی مشاهدات نشان از آن دارد که این نحو آموزش به شکاف آموزشی در کشور دامن خواهد زد. هر چند مسئولان کشور درصد بالایی از دسترسی به آموزش از راه دور گزارش می کنند اما در عمل امکان دسترسی به آموزش مجازی به هیچ وجه معادل دریافت آموزش مناسب نیست. در مقابل عده ای کرونا را ایجاد کننده فرصت تلقی کرده اند، فرصتی که می تواند در خدمت بازنگری و افق گشایی در ساختارها و فرایندهایی باشد که آموزش و پرورش و آموزش عالی را از ماهیت اصلی خویش دور کرده است.
________________________________________
چگونه می‌توان کیفیت کلاس‌های مجازی را بهبود بخشید
تغییر تأکید از یاددهی به یادگیری، توجه به ارتباطات بین فرهنگی و بین‌المللی، نقش تسهیل‌گری و تعدیل‌گری استاد، تعاملات مبتنی بر چندرسانه‌ای‌ها، تشکیل گروه‌های بحث برای تعامل ، انعطاف‌پذیرسازی ساختار کلاس درس، توجه به محتوای دیجیتال در ارائه دوره‌های الکترونیکی، به اشتراک‌گذاری تجارب با جامعه یادگیرنده، بهبود سطح سواد اطلاعاتی و دیجیتالی دانشجویان و اساتید از مهم‌ترین نکاتی است که برای بهبود وضعیت آموزشهای مجازی در کشور ضرورت دارد.
همچنین مهارت برانگیختن دانشجو جهت جست‌وجو و کاوش، داشتن مهارت مدیریت گروه‌های مجازی دانشجویان، فعال بودن دانشجو و ساخت دانش از سوی او (درگیری و مشارکت فعال دانشجو) ، ارزشیابی مربوط به بررسی رعایت حداقل استاندارد‌ها در تدوین، طراحی و ارائه درس، ارائه بازخورد به موقع و سازنده به دانشجویان، توانایی آگاه‌سازی دانشجویان از اصول اخلاقی و آداب‌ورسوم شبکه‌ای، انتخاب و سازماندهی اطلاعات و آگاهی و تعهد نسبت به ارزش‌های شخصی و حرفه‌ای خود و دیگران ، آموزش منابع انسانی و آموزش نیروی انسانی ماهر در زمینه آموزشهای الکترونیکی از دیگر مواردی است که برای بهبود آموزشهای آنلاین ضرورت دارد.
تاکید بر استفاده از آموزش های الکترونیکی حتی بعد از بحران کرونا به عنوان مکمل آموزشهای حضوری، لزوم تقویت زیر ساختهای آموزش مجازی، لزوم افزایش پهنای باند و افزایش سرعت اینترنت در دانشگاهها، در دسترس بودن سیستم های سخت افزاری برای همه دانشجویان، آماده سازی روحی و روانی دانشجویان و والدین آنها برای حضور مجدد در کلاسها بعد از مهار کرونا نیز از جمله مواردی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
کلاس‌های آموزش مجازی در آینده چه روندی را طی خواهند کرد؟
نظام و ساختار آموزش مجازی در کشور ما هنوز پیشرفت کافی نداشته و ساختارها، مقدمات، ضرورت‌ها و بستر‌های لازم برای آن فراهم نشده است. سخت‌افزار و اینترنت تنها یک بعد آن است و بعد دوم آن پذیرش و آماده‌سازی افراد در چنین آموزشی است تا بتوانند این نوع آموزش را به عنوان تدریس قبول کنند. فرزندان ما یاد گرفته‌اند که معلم به عنوان متکلم وحده در کلاسها برای تدریس حاضر شود. به همین علت این دسته از افراد بعد از وارد شدن به دانشگاهها هم تنها معلم را به عنوان تدریس کننده در نظر می‌گیرند. البته بخش تازه‌ای از تدریس‌ها در این چند سال اخیر بر مبنای خودیادگیری و خودمحوری دانشجویان گذاشته شده است که بیشتر در دانشگاه‌های پیام نور در حال اجراست، اما دانشجویان همچنان به دلیل نوع فرهنگ آموزشی حاکم بر سیستم آموزش و پرورش ایران منتظر تدریس چهره به چهره یا حضور در مکان آموزشی هستند.در دوره ای که شیوع ویروس کرونا، اهمیت آموزش از راه دور را بیش ازپیش روشن کرده است، حتی اگر مدارس به صورت حضوری بازگشایی شوند، نباید ارتقای کیفیت آموزشی را با کمک گرفتن از آموزش آنلاین و ارتقای ساختارهای این نوع آموزش نادیده گرفت.
مریم حکمت پور- کارشناس مسئول مرکز مشاوره و آموزشهای اجتماعی
